Πολλές φορές μπορούμε να καταλάβουμε την πραγματική έννοια των λέξεων από το αντίθετο τους. Το αντίθετο της εμπιστοσύνης είναι η δυσπιστία, η καχυποψία.
Σκεφθείτε λίγο: τι μπορεί να λειτουργήσει με δυσπιστία και καχυποψία; Τίποτα απολύτως. Τίποτα τουλάχιστον ουσιαστικό και δημιουργικό. Τίποτα που να έχει την δυνατότητα να εξελιχθεί. Ούτε προσωπική ανάπτυξη, ούτε δημιουργία σχέσεων, ούτε κοινωνική ανάπτυξη. Τίποτα δεν μπορεί να χτιστεί χωρίς εμπιστοσύνη.

Θα σας προτείνω, λοιπόν, ένα μικρό παιχνίδι. Να "παίξουμε" έναν ελεύθερο συνειρμό με τη λέξη εμπιστοσύνη.

Τι μας έρχεται γρήγορα και άμεσα στο μυαλό όταν ακούμε τη λέξη εμπιστοσύνη;

Θα το τολμήσω εγώ εδώ:

- Οικειότητα

- Φροντίδα

- Με κλειστά μάτια

- Δέσμευση

- Ειλικρίνεια

- Ελευθερία

- Απώλεια ελέγχου

- Πάντα εκεί

- Ασφάλεια

- Άνευ όρων

- Ησυχία, ηρεμία, ξεκούραση

- "Πέταγμα" και εξέλιξη

- Επικοινωνία

- Ικανοποίηση αναγκών

- Ενάντια στις δυσκολίες

- Ενάντια στο ατομικό

Μου έρχονται τόσες πολλές λέξεις στο μυαλό.
Δεν σημαίνει ότι όλες αυτές -και όσες σκεφτήκατε αυθόρμητα εσείς- είναι οι πιο βασικές, αλλά θεωρώ ότι όλες συνδέονται, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, με την έννοια της εμπιστοσύνης. Αυτό εξαρτάται και από τα "κυβικά εκατοστά" που καταλαμβάνει η έννοια της εμπιστοσύνης στον ψυχικό χώρο του καθενός.

Αν θα ήθελα να περιγράψω με έναν πολύ προσωπικό τρόπο την έννοια της εμπιστοσύνης -φυσικά διαμορφωμένη και από την θέση του ψυχοθεραπευτή- θα έλεγα ότι είναι δέσμευση.

Η εμπιστοσύνη ΔΕΝ είναι ούτε εξιδανίκευση, ούτε πίστη απλά.
Έχει διάρκεια και χρειάζεται διάρκεια για να χτιστεί.
Δεν είναι κάτι στιγμιαίο.
Ο χρόνος είναι βασική προϋπόθεση για την εμπιστοσύνη.
Οι βασικές διεργασίες είναι η σταθερότητα, η συνέπεια και η δέσμευση. Χωρίς αυτά δεν μπορεί να δημιουργηθεί εμπιστοσύνη. Ούτε με τον εαυτό μας, ούτε με τον δίπλα μας.

Το χτίσιμο της εμπιστοσύνης προϋποθέτει υπέρβαση ματαιώσεων και δυσκολιών. Για αυτό ανέφερα ότι θα μπορούσε η εξιδανίκευση είναι το αντίθετο της εμπιστοσύνης.
Βλέπω τον άλλον όπως είναι, με τις δυσκολίες του και με τα προβλήματα μας, αλλά υπάρχει η δέσμευση του χώρου και του χρόνου για να δουλευτούν και ξεπεραστούν.

Αυτό όλο προϋποθέτει σταθερή παρουσία.
Προϋποθέτει ένα ψυχολογικό κράτημα όταν υπάρχει αδυναμία και ανάγκη.
Η αίσθηση του «εγώ είμαι εδώ. Είσαι ασφαλής. Μαζί θα τα καταφέρουμε», προϋποθέτει έλλειψη κρυφών χειριστικών σκέψεων και πράξεων. Οι «συναλλαγές» είναι ανοιχτές και με ειλικρίνεια.

Όλο αυτό μου θυμίζει μια αγαπημένη μου θεωρία για την εξέλιξη του ανθρώπου. Η θεωρία αυτή είναι του Erik Erikson, ο οποίος μίλησε για διάφορα στάδια ψυχοσυναισθηματικής και κοινωνικής εξέλιξης από την στιγμή της γέννησης μέχρι του θανάτου (από τις λίγες θεωρίες που καλύπτουν όλο το φάσμα ζωής ενός ανθρώπου) και όλα αυτά τα στάδια χτίζονται γύρω από μια σύγκρουση.

Το ενδιαφέρον είναι ότι το πρώτο στάδιο που λαμβάνει χώρα μέχρι την ηλικία των 2 πρώτων ετών ονομάζεται εμπιστοσύνη ενάντια στην δυσπιστία. Είναι το πρώτο στάδιο που πάνω σε αυτό διαμορφώνεται η εξέλιξη του ανθρώπου. Ως βρέφη είμαστε απόλυτα εξαρτημένοι από τους φροντιστές μας.  Το πως και πόσο οι φροντιστές αυτές ικανοποιούν τις ανάγκες του βρέφους συμβάλλει ουσιαστικά στο να δημιουργηθεί μια εξωτερικευμένη εμπιστοσύνη για τον κόσμο που περιβάλλει το βρέφος. «οι ανάγκες μου ικανοποιούνται με τρόπο σταθερό, ήρεμο, ικανοποιητικό. Οι άνθρωποι που με φροντίζουν είναι εκεί όταν τους χρειάζομαι και ικανοποιούν τις ανάγκες μου. Δεν κινδυνεύω. Ο κόσμος αυτός είναι ένας ασφαλής κόσμος. Οι ανάγκες μου ικανοποιούνται οπότε και εγώ νιώθω ασφάλεια.. Νιώθω ότι μπορώ κάπου να βασιστώ. Μπορώ κάθε στιγμή να κοιμάμαι ήσυχο γιατί όταν ξυπνήσω θα είναι εκεί για εμένα να με ταΐσουν, ηρεμήσουν, χαϊδέψουν, κοιτάξουν, καθαρίσουν, αγκαλιάσουν, καταπραΰνουν, χωρίς να με πνίγουν συναισθηματικά με άγχος και αγωνία»

Αυτό θα ήταν ένα ιδανικό εσωτερικό σενάριο που όσο πιο συχνά και όμορφα επαναλαμβανόταν θα βοηθούσε το παιδί να χτίσει μέσα του ένα πρόγραμμα εμπιστοσύνης, το οποίο θα το βοηθούσε στα επόμενα στάδια της ζωής του, θα του έφτιαχνε τη σχέση με τον εαυτό του, θα του απελευθέρωνε τις δυνατότητες του και θα τον βοηθούσε να χτίσει σχέσεις με τους γύρω του.

Η άλλη πλευρά της σύγκρουσης η πιο αρνητική είναι η δυσπιστία και η καχυποψία. Κανένας άνθρωπος δεν μεγαλώνει απόλυτα στη μία ή την άλλη πλευρά. Υπάρχουν όμως ποσοστά προς τη μία ή την άλλη πλευρά.

Και φυσικά εδώ κάποιος θα αναρωτηθεί: τι τέλεια καταστροφή είναι αυτό. Αν δηλαδή ένα βρέφος τα 2 πρώτα χρόνια της ζωής του δεν βρεθεί σε καλές συνθήκες, πάει καταστράφηκε σαν ενήλικας; Ή πιο σίγουρη απάντηση είναι ότι προχωράει τα επόμενα στάδια αποδυναμωμένος. Μπορεί όμως να γίνει ανατροπή ανάλογα με τις συνθήκες ζωής. Οι ανατροπές βέβαια χρειάζονται και μεγαλύτερα ποσά ψυχικής ενέργειας.

Το δεύτερο στάδιο που δεν θα το αναλύσω περαιτέρω αλλά θα το αναφέρω για να δείξω πόσο σημαντικό είναι το χτίσιμο της εμπιστοσύνης είναι το «αυτονομία ενάντια στη ντροπή και την αυτοαμφισβήτηση». Είναι το στάδιο μέχρι τα 4 χρόνια που το παιδί αρχίζει και εξερευνά τον κόσμο γύρω του, αρχίζει και αναπτύσσει αυτονομία και αυτοέλεγχο. Πως θα είναι άραγε αυτό το στάδιο αν το παιδί έχει εσωτερικεύσει την αντίληψη ενός επικίνδυνου κόσμου;

Η εμπιστοσύνη ΔΕΝ είναι αφέλεια. Γιατί ο άνθρωπος που μπορεί και εμπιστεύεται τον εαυτό του και τους άλλους είναι δυνατός. Η εμπιστοσύνη είναι γενναιοδωρία και δύναμη ταυτόχρονα. Η εμπιστοσύνη είναι ελευθερία. Η εμπιστοσύνη γκρεμίζει τα περισσότερα εμπόδια για την ανάπτυξη των δυνατοτήτων μας. Από ένα συνεχές «ναι μεν αλλά», «τι και αν όμως», από συνεχείς διαζευκτικές καταστάσεις προχωράμε σε συνθετικές καταστάσεις όπου τα «ή» και τα «αλλά» γίνονται «και».

Η άλλη σημαντική παράμετρος της εμπιστοσύνης είναι ότι όταν αυτή έχει εσωτερικευθεί μέσα μου σαν ένα τσιπάκι, τότε όλος ο συναισθηματικός μου προγραμματισμός από την επιλογή δουλειάς, συντρόφου, φίλων, γίνεται με βάση αυτό. Αν το σενάριο μου περιλαμβάνει εμπιστοσύνη και οι καταστάσεις που θα επιλέξω να μπω θα μου την ενισχύσουν.

Η ερώτηση βέβαια που προκύπτει είναι: οι άνθρωποι που έχουν χτίσει εμπιστοσύνη δεν προδίδονται; Και βέβαια προδίδονται αλλά το ξεπερνούν. Δεν διαβρώνονται εσωτερικά αλλά μαθαίνουν από αυτό και συνεχίζουν. Δεν γίνεται ένας άνθρωπος με χτισμένη εμπιστοσύνη να περάσει στο φάσμα της καχυποψίας και της δυσπιστίας.

Η πανδημία δοκίμασε σε ακραίο βαθμό τα επίπεδα της εμπιστοσύνης, σε προσωπικό, ευρύτερα συλλογικό και κοινωνικό επίπεδο. Φυσικά ο καθένας μας το διαχειρίστηκε και πρόβαλε πάνω στη πανδημία όλες τις εξωτερικευμένες του διεργασίες. Η πανδημία ήταν το καλύτερο πανί προβολής της εμπιστοσύνης. Από την εξιδανίκευση περάσαμε στην απόλυτη δυσπιστία. Είμαστε ούτως ή αλλιώς ένας λαός που δεν τα πάμε καθόλου καλά με την εμπιστοσύνη στους θεσμούς, και όχι φυσικά αδίκως.

Για αυτό και αυτή η χώρα έχει τεράστιο πρόβλημα για δημιουργία και εξέλιξη. Δεν υπάρχει κανένα διαμορφωμένο πλαίσιο (π.χ. δικαιοσύνη) που θα μπορούσε να ενισχύσει την εμπιστοσύνη και έτσι να αλλάξει ο φαύλος κύκλος του κλεφτοπόλεμου και της δυσπιστίας.

Ας κρατήσουμε λίγες λέξεις για το χτίσιμο της εμπιστοσύνης: διάρκεια, συνέπεια, δέσμευση, παρουσία, φροντίδα, προσπάθεια, πραγματικότητα.

* Η Μαρία Ρώτα είναι ψυχοθεραπεύτρια