Οι φανατικοί υπερασπιστές της «ατομικής ευθύνης» φαίνεται να είναι άνθρωποι με μία νεοφιλελεύθερη ιδεολογία που συμφώνουν με τις κυβερνητικές προσεγγίσεις. Στο αντίθετο φάσμα έχουμε τους υπερασπιστές της συλλογικής και κυρίως κυβερνητικής ευθύνης, που φαίνεται να είναι πιο αριστερής προσέγγισης και να αμφισβητούν τις προθέσεις και αποφάσεις της κυβέρνησης. Τουλάχιστον έτσι το έχω αποτυπώσει εγώ.

Κατ’ αρχάς είναι πολύ ενδιαφέρον πώς μία έννοια πολύ σημαντική, ιδιαίτερα για εμάς τους ψυχολόγους που μέσα στα γραφεία μας με τους θεραπευόμενούς μας μας απασχολεί ιδιαίτερα, αποκτά ιδεολογική υπόσταση.

Θα προσπαθήσω να προσεγγίσω από τη δική μου οπτική αυτή την έννοια. Προσωπικά, ως επαγγελματίας της ψυχικής υγείας, με ενοχλεί που μία τόσο σημαντική διαδικασία όσο αυτή της ατομικής ευθύνης έχει πάρει διαστάσεις αμαρτίας και ενοχής.
Με εφαλτήριο το φόβο της πανδημίας και της διασποράς, ο καθένας κρίνει τον άλλον για το πόση ατομική ευθύνη έχει. Είναι σαν ο καθένας να έχει αφήσει την τύχη της ζωής του στα χέρια του συνανθρώπου του. Ενός συνανθρώπου που μπορεί να μη γνωρίζει ή να μην έχει επιλέξει. Αυτή η αίσθηση της απώλειας ελέγχου και της εξάρτησης από τον άλλον κάνει τις αλληλοκατηγορίες πιο σφοδρές και το στιγματισμό πιο έντονο.

'Οποιος έχει κολλήσει ή αρρωστήσει αμέσως συγκαταλέγεται στους «ανεύθυνους». Οι γύρω του θυμώνουν, φοβούνται και τον απομακρύνουν.

Έχω πρόσφατα το παράδειγμα μια θεραπευόμενής μου που νόσησε με covid, το ξεπέρασε -πάνω από 1 μήνα- και παρ’ όλα αυτά οι άλλες μαμάδες αρνούνται να έρθουν σε επαφή μαζί της και να παίξουν τα παιδιά τους (με τον όποιον τρόπο παίζουν σήμερα τα παιδιά) γιατί τη θεωρούν «ανεύθυνη» και γιατί φοβούνται κάποια μετάλλαξη. Η συγκεκρίμενη, λοιπόν, είναι πλέον μία «αμαρτωλή» που θα πρέπει να νιώθει ενοχές και να υποστεί την τιμωρία της.

Και ας υποθέσουμε ότι οι άνθρωποι μπορεί να είναι και αρκετά σκληροί μεταξύ τους. Όταν όμως αυτή η σκληρότητα υποδαυλίζεται και ενισχύεται και θεσμικά, τότε τα πράγματα δεν είναι καλά. Είναι σαν μία οικογένεια με δύο παιδιά όπου οι γονείς, χωρίς οι ίδιοι να έχουν θέσει τα σωστά πλαίσια, χωρίς να έχουν αναλάβει επαρκώς τις ευθύνες τους, θεωρούν το ένα παιδί που «εξυπηρετεί» αυτή την ανεπάρκειά τους ως το καλό και υπεύθυνο και το άλλο ως το ανώριμο και ανεύθυνο. Και ναι, αυτή τη σύγκριση μεταξύ κοινωνιών και οικογενειών θα την κάνω συχνά. Ως συστημική ψυχοθεραπεύτρια γνωρίζω πολύ καλά πως όλα τα συστήματα διέπονται από τους ίδιους κανόνες και δομές. Φυσικά και οι αναγωγές από «μίκρο» σε «μάκρο» είναι πιο συνθέτες αλλά οι βασικές αρχές είναι οι ίδιες.
Από τους γονείς όπως και από τους θεσμούς, τους υγιείς τουλάχιστον, θα περίμενες να μη ρίχνουν «λάδι στη φωτιά» για να καλύψουν τις δικές τους ανεπάρκειες. Να μη βάζουν τους πολίτες να τσακώνονται και να ρίχνουν ο ένας το φταίξιμο στον άλλον για να απομακρυνθούν από τις ουσιαστικές ελλείψεις και ευθύνες. Και ιδιαίτερα σε μία περίοδο στην ιστορία τόσο σημαντική όσο η παρούσα.

Επίσης η έννοια της «ατομικής ευθύνης» δεν είναι μία γραμμική, σταθερή, άψυχη κατάσταση. Δεν είναι μία κατάσταση που είτε την έχεις είτε δεν την έχεις. Ο ανθρώπινος ψυχισμός είναι λίγο πιο σύνθετος από μία τόσο απλοϊκή προσέγγιση που βολεύει.

Φυσικά σε μία ιδανική κοινωνία, με συναισθηματικά υγιείς ανθρώπους, η έννοια της ατομικής ευθύνης θα ήταν το απόλυτα αυτονόητο. Όλοι θα φρόντιζαν τέλεια τους εαυτούς τους, θα είχαν διαχωρίσει τι εξαρτάται από αυτούς και τι από τους άλλους και θα διεκπεραίωναν όλα όσα εξαρτώνται από αυτούς με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.
Το επίπεδο ηθικής τους εξέλιξης θα ήταν τέτοιο που δεν θα καθορίζονταν από τιμωρία και ενοχή, αλλά ο καθένας θα έκανε αυτό που ήθελε και έπρεπε και ήταν σωστό με βάση το προσωπικό του αξιακό σύστημα, που θα συμβάδιζε με το καλό του κοινωνικού ιστού. Δεν θα είχαν εσωτερικές συγκρούσεις, θα ήταν σε απόλυτη επαφή με οποιοδήποτε αυτοκαταστροφικό τους κομμάτι και ο στόχος θα ήταν μόνο η προσωπική τους δημιουργία και η συμβολή τους στην ευημερία τού απέναντι.