Εννοώ τη λέξη «ρήτρα»· ή μάλλον, για να το διατυπώσω πιο σωστά, τον δίλεκτο όρο «ρήτρα αναπροσαρμογής», μια και αυτός είναι που ακούγεται συνεχώς και που μας βασανίζει.

Ο όρος «ρήτρα» μόνος του είναι ανώδυνος, αλλά μαζί με την αναπροσαρμογή μεταμορφώνεται και προκαλεί τρόμο, αφού μπορεί να εκτοξεύσει την τιμή του λογαριασμού της ΔΕΗ σε ύψη δυσθεώρητα που ξεπερνούν ακόμα και τις μηνιαίες αποδοχές πολλών καταναλωτών.

Να λεξιλογήσουμε λοιπόν για τη ρήτρα.

Η λέξη είναι αρχαία, ήδη ομηρική. Στα αρχαία σήμαινε προφορική συμφωνία, συνθήκη· ακόμα και στοίχημα, που βάζουν δυο άνθρωποι.

Στο ξ της Οδύσσειας, ο Οδυσσέας λέει στον Εύμαιο: «ἀλλ᾽ ἄγε νῦν ῥήτρην ποιησόμεθ᾽· αὐτὰρ ὄπισθε μάρτυροι ἀμφοτέροισι θεοί» ή «Μα συμφωνία ας κάμουμε, και μάρτυρες ας είναι οι αθάνατοι από πάνωθε» στη μετάφραση του Εφταλιώτη. Ο Όμηρος βέβαια χρησιμοποιεί τον ιωνικό τύπο, ρήτρη.

Η ρήτρα ετυμολογείται από το θέμα ρη- (πιο σωστά Fρη-) και το παραγωγικό τέρμα -τρα (πρβλ. μή-τρα, γάσ-τρα).

Το ίδιο θέμα το βρίσκουμε και σε λέξεις όπως ρήτωρ, ρήμα, ρήσις, διαρρήδην (απερίφραστα), που όλες έχουν να κάνουν με την ομιλία. Βλέπουμε δηλαδή ότι η αρχική σημασία της ρήτρας ως προφορικής συμφωνίας εξηγείται και από την ετυμολογία της λέξης, αλλά βέβαια αργότερα πήρε και τη σημασία συνθήκης ή διατάγματος, δηλαδή γραπτού κειμένου.

Θα μου πείτε, δεν είναι αυτή η σημερινή σημασία της λέξης· σήμερα, ρήτρα λέγεται ο πρόσθετος όρος που υπάρχει σε μια συμφωνία, συνθήκη ή σύμβαση, που έχει εγγυητικό χαρακτήρα, δηλαδή ορίζει με ποιο τρόπο θα εξασφαλιστεί η εφαρμογή της συμφωνίας· για παράδειγμα, η ποινική ρήτρα προβλέπει την αποζημίωση που οφείλει να καταβάλει στο άλλο συμβαλλόμενο μέρος όποιος αθετήσει όρο της συμφωνίας.

Αυτή η σημασία αποτελεί απόδοση του υστερολατινικού clausula, που σήμαινε την κατακλείδα νόμου ή συμβολαίου με πρόσθετο όρο, που ανάγεται στο λατινικό ρήμα claudo («κλείνω») και που έχει δώσει και το clause των αγγλικών και γαλλικών.

Κατά καιρούς έχουμε ακούσει για διάφορες ρήτρες, όπως την ποινική ρήτρα που αναφέραμε, τη ρήτρα «μάλλον ευνοουμένου κράτους» (όπου το «μάλλον» δεν θα πει «πιθανώς», θα πει «περισσότερο»), ή τη ρήτρα δολαρίου ή ελβετικού φράγκου σε κάποια δάνεια.

Ήδη η ρήτρα ελβετικού φράγκου έκαψε τη γούνα πολλών δανειοληπτών τον καιρό που το ελβετικό νόμισμα είχε πάρει την ανηφόρα ως προς το ευρώ.

Αλλά η ρήτρα αναπροσαρμογής καίει πολύ περισσότερο κόσμο, την πλειοψηφία (ή πλειονότητα, αν προτιμάτε) των καταναλωτών.

Στην αρχή την είχαν μόνο οι ιδιώτες πάροχοι, από πέρυσι άρχισε να την εφαρμόζει και η ΔΕΗ, ενώ στη συνέχεια οι άλλοι πάροχοι άρχισαν να την επιβάλλουν μονομερώς και σε συμβόλαια που είχαν, υποτίθεται, σταθερές τιμές.

Για τον μέσο καταναλωτή, η ρήτρα είναι τελείως αδιαφανής.

Μπορεί ο μαθηματικός της τύπος να φαίνεται απλός (y = ax + b) αλλά αρκεί να σκεφτείτε ότι το x, όπως μας πληροφορούν οι πάροχοι, ισούται με «τον αριθμητικό μέσο όρο της Τιμής Εκκαθάρισης Αγοράς (Market Clearing Price-MCP) της Προ-Ημερήσιας Αγοράς (Day Ahead Market-DAM) του προηγούμενου μήνα (t-1) που δημοσιεύεται στην ιστοσελίδα του Ελληνικού Χρηματιστηρίου Ενέργειας» για να καταλάβετε ότι είναι εντελώς αδύνατο όχι απλώς για τον μέσο αλλά ουσιαστικά για οποιονδήποτε καταναλωτή να έχει μια ιδέα για την τιμή του ρεύματος που θα κληθεί να πληρώσει στον επόμενο εκκαθαριστικό του λογαριασμό.

Υποθέτω πως η ρήτρα αυτή (ο πλήρης τίτλος είναι ρήτρα αναπροσαρμογής χρεώσεων προμήθειας) έχει σκοπό να προφυλάξει τον πάροχο από τις διακυμάνσεις της τιμής της ενέργειας, που καθορίζονται από το χρηματιστήριο ενέργειας -κάτι όμως που γίνεται με τρόπο αδιαφανή και που μετακυλίει το επιχειρηματικό ρίσκο δυσανάλογα στους ώμους του καταναλωτή, ενώ υποτίθεται πως το επιχειρηματικό ρίσκο είναι που δικαιολογεί το επιχειρηματικό κέρδος.

Οπότε, δεν είναι περίεργο που η ακατανόητη αυτή ρήτρα έγινε μέσα σε πολύ λίγο διάστημα απεχθής μπαμπούλας, ρήτρα τρόμου -ή ίσως «ρήτρα Μητσοτάκη», όπως εύστοχα τονίζει η αντιπολίτευση.

Και την ίδια στιγμή που οι πολίτες παίρνουν υπογλώσσια πριν ανοίξουν τον φάκελο του εκκαθαριστικού λογαριασμού, ο πρόεδρος της ΔΕΗ, ο κ. Στάσσης, εισπράττει μεροκάματο χιλίων ευρώ, με απολαβές εξαπλάσιες από του προκατόχου του.

Φαίνεται πως το δικό του συμβόλαιο έχει ευνοϊκή ρήτρα.