Τις τελευταίες ημέρες ζούμε την κορύφωση μιας μαζικής σοκαριστικής καταστροφής. Που έρχεται να προστεθεί σε μια σειρά τραγικών γεγονότων, το ένα τραγικότερο από το άλλο, συνοδευόμενα με μικρά πολλά ασταμάτητα δυσάρεστα γεγονότα. 

Την ώρα που η πλημμύρα έχει καταπιεί τον Θεσσαλικό κάμπο, με ανυπολόγιστες -κυριολεκτικά- απώλειες, τρία πλοία στη Ραφήνα μπλέκουν τις άγκυρές τους. Σιγά τη σύνδεση θα πείτε. Και σωστά.

Μόνο που οι επιβάτες μένουν εγκλωβισμένοι σε ένα από αυτά, που έχει γείρει 18 ώρες. Στο λιμάνι της Ραφήνας. Χωρίς διάσωση.

Χωρίς διάσωση και χωρίς να έχει ζητηθεί βοήθεια από άλλες χώρες βρίσκεται και η πεδιάδα. Βουλιαγμένη στη λάσπη για 4η μέρα χωρίς πόσιμο νερό με σποραδικές ενημερώσεις για πτώματα που επιπλέουν μέσα στις κουζίνες των σπιτιών και με εικόνες ελικοπτέρων που έχουν μισοβυθιστεί, στο Αεροδρόμιο Στεφανοβικείο του Βόλου.

Βάζοντας στην τεράστια λίστα την -μπαζωμένη- τεράστια τραγωδία των Τεμπών με τους εξαϋλωμένους ανθρώπους, την φωτιά στον Έβρο που δεν αναχαιτίστηκε ποτέ, τους αποκλεισμένους δεκάδες ώρες από χιόνια στην Αττική οδό, τα νοσοκομεία που διαλύονται, τις σκεπές των σχολείων που πέφτουν, το μετρό που πλημμυρίζει, το ποτάμι που παρασύρει ανθρώπους στη Βασιλίσσης Σοφίας, η ιστορία είναι έτοιμη.

Και έχει όνομα. Σοκ και δέος. Ή αν το θέλετε περιφραστικά: Η λειτουργία του καπιταλισμού της καταστροφής.

Θάνατος, ανέχεια, μπατσοκρατία

Θα πεθάνεις. Ναι, μικρέ μου άνθρωπε. Μπορεί από καταστροφή, μπορεί επειδή δεν τα βγάζεις πέρα, μπορεί επειδή αντιστέκεσαι. Μην είναι καλύτερο να κάτσεις ήσυχος;

Θα σου δώσουμε μερικά ψίχουλα και άφθονη τηλεόραση. Θα μας δεις. Είμαστε ωραίοι και άνετοι. Και οι «αναποδιές» είναι υπό έλεγχο.

Θα σε σώσουμε. Αλλά κάτσε φρόνιμος ναι;

Σοκ και δέος: Έλα να σου δείξω πώς χτίζεται

Θυμάστε τον τυφώνα Κατρίνα; Μην βιάζεστε, δεν είμαι γραφική. Θα σας παραθέσω τα γεγονότα.

• Ο τυφώνας Κατρίνα ήταν ο πιο πολύνεκρος και καταστρεπτικός τυφώνας του Ατλαντικού το 2005.
• Υπολογίζεται ότι περισσότεροι από 1.833 άνθρωποι πέθαναν εξαιτίας του και των επακόλουθων πλημμυρών.
• Το συνολικό κόστος των καταστροφών έφτασε τα 81 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ με την ισοτιμία του 2005.
• Η μεγαλύτερη καταστροφή συνέβη στην πόλη της Νέας Ορλεάνης, το 80% της οποίας πλημμύρισε όταν το σύστημα αναχωμάτων που προστάτευε την πόλη καταστράφηκε.
• Συνοικίες της πόλης έμειναν πλημμυρισμένες για εβδομάδες.

Όταν πλέον ολοκληρώθηκε η καταστροφή, αποτέλεσε «λευκή σελίδα», μια ευκαιρία, όπως την αποκάλεσαν τα επιχειρηματικά λόμπι και οι φιλελεύθεροι πολιτικοί, για ιδιωτικοποιήσεις, φοροαπαλλαγές και ταχύτατες μεταρρυθμίσεις που καταβύθισαν στα τάρταρα οποιοδήποτε στοιχείο κοινωνικού κράτους.

Θεσσαλικός κάμπος σήμερα

• Τεράστιες εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης βρίσκονται κάτω από τόνους νερού, λάσπης και φερτών υλικών.
• 720 χιλιάδες στρέμματα καλλιεργήσιμης γης πλημμύρισαν σε μία νύχτα.
• Αφανίστηκε το 1/4 της συνολικής αγροτικής παραγωγής της χώρας, με ό,τι κι αν αυτό συνεπάγεται για τους κλάδους που θα συμπαρασύρει αυτή η καταστροφή.
• Οι ζημιές πλέον ανέρχονται σε δισεκατομμύρια ευρώ, κάτι που είναι δεδομένο ότι θα ανατρέψει τον οικονομικό σχεδιασμό της κυβέρνησης.
• Άμεση παρενέργεια των παραπάνω είναι η ανατίμηση και πιθανές ελλείψεις σε βασικά προϊόντα.
• Για την ανάκαμψη θα χρειαστούν τουλάχιστον πέντε χρόνια.

Ασήμαντος, μικρός, ανίσχυρος

Το καθολικό βίωμα ανθρώπων που ζουν μεγάλα σοκ, (πανδημίες, καταιγίδες, τυφώνες, σεισμούς, πλημμύρες, ανεξέλεγκτες πυρκαγιές) είναι ότι νιώθουν παντελώς ανίσχυροι από το πλήγμα, παράλυτοι και ακινητοποιημένοι.

Ανίκανοι να αντιδράσουν ακόμη κι αν βλέπουν το θάνατο με τα ίδια τους τα μάτια να έρχεται.

Σοκ και δέος λέγεται ή κατά τον Γιόζεφ Σουμπέτερ, καπιταλισμός σαν δημιουργική καταστροφή, που οδηγεί στη αναζήτηση «λευκών σελίδων», «καινούργιων αρχών».

Ό,τι ξέρεις, ό,τι είναι κεκτημένο δικαίωμα, θάβεται κάτω από τη λάσπη του φόβου.

Νέα οικονομικά, πολιτικά, πολιτισμικά και κοινωνικά πρότυπα. Νέο φιλελευθερισμός. Στα καλύτερά του.

Με υπογραφές πανεπιστημιακών, ειδικών επιστημόνων ή με πολέμους, τρομοκρατικές επιθέσεις, πραξικοπήματα ακόμη και φυσικές, αιτίες ασύμμετρες απειλές. Κλιματική αλλαγή.

Τότε έρχεται η θεραπεία. Η οικονομική θεωρία-θεραπεία σοκ. Νομίζεις ότι αν δεν φοβηθείς θα αντισταθείς; Ανοικτές ή συγκεκαλυμμένες δικτατορίες ή μνημόνια θα σε πατήσουν κάτω. Και αν δεν πατιέσαι; Βρες και διάβασε την ιστορία της Χιλής του Σαλβαδόρ Αλιέντε.

Όπως διαβάζουμε σε ένα απόσπασμα από το εξαιρετικό άρθρο της Αιμιλίας Καραλή στην εφημερίδα «Πριν»:

«Το 1996 ο Έρλαν Ούλμαν και ο Τζέιμς Γουέντι παρουσίασαν στο Εθνικό Πανεπιστήμιο Άμυνας των ΗΠΑ τη μελέτη τους "Σοκ και δέος: η επίτευξη ταχείας κυριαρχίας". Σε αυτήν συμπυκνώνεται το μετα-ψυχροπολεμικό στρατιωτικό δόγμα, στόχος του οποίου είναι να παραλύσει η δύναμη του αντιπάλου, να περιέλθει σε πλήρη σύγχυση, έτσι ώστε να μην μπορέσει να αντισταθεί. Αρωγοί σε αυτήν την στρατηγική δεν είναι μόνο η στρατιωτική υπεροχή και η ταχύτητα των επεμβάσεων σε πολλά μέτωπα ταυτοχρόνως αλλά και η προπαγάνδα. Στη διάρκεια μιας τέτοιας επιχείρησης, τα φιλικά Μέσα Ενημέρωσης -αποκλείοντας από τον δημόσιο λόγο όποιον διαφωνεί- εξυμνούν ως αναγκαιότητα τη βία που ασκείται, αποκρύπτουν τους θανάτους και τις καταστροφές, προβάλλουν τα αποτελέσματά της ως ευεργετικά και ωφέλιμα για το σύνολο της ανθρωπότητας».

Καπιταλισμός της καταστροφής

«Όταν ο τυφώνας Κατρίνα έπληξε τη Νέα Ορλεάνη και ένα ολόκληρο πλέγμα Ρεπουμπλικάνων πολιτικών "δεξαμενών σκέψης" και ιδιωτικών εργοληπτικών εταιρειών άρχισαν να μιλάνε για "λευκή σελίδα" και συναρπαστικές ευκαιρίες, είχε καταστεί πλέον ολοφάνερο ότι η προτιμώμενη μέθοδος προώθησης των επιχειρηματικών σκοπών ήταν η εκμετάλλευση συλλογικών τραυμάτων προκειμένου να επιβληθούν ριζικές κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές. Οι περισσότεροι άνθρωποι που επιβιώνουν από μια βιβλική καταστροφή θέλουν ακριβώς το αντίθετο μιας καινούριας αρχής: Επιθυμούν να διασώσουν ό,τι μπορούν και να αρχίσουν να επιδιορθώνουν ό,τι δεν έχει καταστραφεί, επανεπιβεβαιώνοντας τη σχέση τους με τον τόπο που τους έχει διαμορφώσει». (Σοκ και δέος/Ναόμι Κλάιν, σ. 22).

Ο καπιταλισμός της καταστροφής θέλει να γκρεμίσει ό,τι έχει απομείνει στη θέση του. Και αμέσως να οικοδομήσει αυτό που θα φέρει τεράστια κέρδη στις ανεξέλεγκτες εταιρείες και τράπεζες. Και λειτουργεί συντεταγμένα ενάντια στο ανθρώπινο γένος. Εναντίον σου.

Με παραδείγματα

• Επτά μήνες μετά το τσουνάμι στη Σρι-Λάνκα, εκμεταλλευόμενοι τον πανικό και τον τρόμο, ξένοι επενδυτές και διεθνείς δανειστές σε συνεργασία με την κυβέρνηση της χώρας, παρέδωσαν ολόκληρη την ακτογραμμή σε επιχειρηματίες που κατασκεύασαν γρήγορα τουριστικά θέρετρα. Οι ψαράδες εμποδίστηκαν να ξανακτίσουν τα παραθαλάσσια χωριά τους.

• Σεπτέμβριος 2005: Τυφώνας Κατρίνα, Νέα Ορλεάνη. «Επιτέλους ξεμπερδέψαμε με το ζήτημα της κοινωνικής στέγης στη Νέα Ορλεάνη. Εμείς δεν μπορούσαμε να το κάνουμε, αλλά το έκανε ο Θεός», αναφώνησε ο Ρεπουμπλικάνος βουλευτής Ρίτσαρντ Μπέικερ, την ημέρα που οι πολίτες της Νέας Ορλεάνης, έχοντας χάσει το βιός τους εξαιτίας του τρομερού τυφώνα, είχαν στοιβαχτεί σε καταυλισμούς, θρηνώντας τους άταφους νεκρούς τους.

• Ο μεγαλοεργολάβος της περιοχής, Τζότζεφ Καζινάρο, σε μια έκρηξη χαράς για τη βιβλική καταστροφή που έβλεπε γύρω του είπε: «Πιστεύω ότι τώρα μπορούμε να αρχίσουμε από την αρχή. Αυτή η λευκή σελίδα μας εξασφαλίζει μεγάλες, πολύ μεγάλες ευκαιρίες». (Σοκ και δέος/Ναόμι Κλάιν, σ. 16).
  
  
• Τα περισσότερα σχολεία της Νέας Ορλεάνης ήταν συντρίμμια. Τρεις μήνες μετά την κατάρρευση των φραγμάτων που προστάτευαν τη Νέα Ορλεάνη, ο Μίλτον Φρίντμαν, στα 93 του και με κλονισμένη υγεία, βρίσκει τη δύναμη και αρθρογραφεί στη "Wall Street Journal". Μεταξύ άλλων γράφει: «Τα περισσότερα σχολεία της Νέας Ορλεάνης είναι συντρίμμια […] όπως εξάλλου και τα σπίτια των παιδιών που φοιτούσαν σε αυτά. Τα παιδιά είναι πλέον διασκορπισμένα σε ολόκληρη τη χώρα. Πρόκειται για μια τραγωδία. Αλλά είναι επίσης και μια ευκαιρία να μεταρρυθμίσουμε ριζικά το εκπαιδευτικό σύστημα».

Ακολουθεί ντόμινο εξελίξεων

• Ακύρωση των σχεδίων για κοινωνικές κατοικίες και αντικατάσταση τους από συγκροτήματα ιδιόκτητων κατοικιών. Χαμηλότερους φόρους, λιγότερες κανονιστικές ρυθμίσεις, φθηνότερο εργατικό δυναμικό.

• Η κυβέρνηση του Τζορτζ Μπους υποστηρίζοντας το σχέδιο Φρίνμαν για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στην περιοχή, το χρηματοδοτεί με δεκάδες εκατομμύρια δολάρια, προκειμένου τα δημόσια σχολεία της Νέας Ορλεάνης να μετατραπούν σε «επιδοτούμενα σχολεία», δηλαδή ιδιωτικά σχολεία που θα επιχορηγούνταν από το δημόσιο.

• Κάθε οικογένεια παραλαμβάνει κουπόνια (vouchers και pass, αν σας βοηθάω περισσότερο στις συνδέσεις) με τα οποία τα παιδιά της θα μπορούσαν να πηγαίνουν στα επιδοτούμενα σχολεία.

• Τα χρήματα για τα επιδοτούμενα σχολεία η κυβέρνηση των ΗΠΑ τα αντλεί από το «ταμείο» με τα δισεκατομμύρια δολάρια της χρηματικής βοήθειας προς τους πληγέντες.

• Δηλαδή η κάθε πληγείσα οικογένεια αντί να πάρει το ποσό που της αναλογούσε παίρνει κουπόνια για τη συμμετοχή των παιδιών της στο επιδοτούμενο σχολείο.

• Μέσα σε δεκαεννέα μήνες από τα 123 δημόσια σχολεία απομένουν 4.
  
  
• Όλα τα μέλη του συνδικάτου των δασκάλων, ενός από τα ισχυρότερα συνδικάτων της χώρας, απολύονται.
  
  
• Τετρακόσιοι εβδομήντα συνδικαλιστές-δάσκαλοι μένουν άνεργοι και όσοι μένουν βλέπουν τη συλλογική σύμβαση του κλάδου τους να μετατρέπεται σε κουρελόχαρτο.

Το American Entreprise Institute, μια φριντμανική «δεξαμενή σκέψης», πανηγύριζε επειδή «ο τυφώνας Κατρίνα πραγματοποίησε σε μια μέρα […] ό,τι οι μεταρρυθμίσεις του σχολικού συστήματος της Λουιζιάνα δεν είχαν καταφέρει έπειτα από πολλά χρόνια προσπαθειών». (Σοκ και δέος/Ναόμι Κλάιν, σ. 19).

«Εκπαιδευτική υφαρπαγή γης», αποκαλούν οι δάσκαλοι των δημοσίων σχολείων, το σχέδιο Φρίντμαν. Και;

«Όσο για μένα», γράφει η Ναόμι Κλάιν, «προτιμώ να ονομάζω αυτές τις ενορχηστρωμένες επιδρομές εναντίον της δημόσιας σφαίρας ύστερα από καταστρεπτικά συμβάντα, σε συνδυασμό με την αντιμετώπιση των καταστροφών ως επιχειρηματικών ευκαιριών, ως καπιταλισμό της καταστροφής».

Το τρίπτυχο του νεοφιλελευθερισμού

• Κατάργηση όλων των κανόνων και των ρυθμίσεων που εμποδίζουν τη συσσώρευση κερδών.
• Πώληση από το κράτος ολόκληρης της δημόσιας περιουσίας σε ιδιώτες, ώστε να την εκμεταλλευτούν με το μεγαλύτερο, ει δυνατόν, κέρδος.
• Δραματικές περικοπές στη χρηματοδότηση των κοινωνικών προγραμμάτων.

Με βάση το τρίπτυχο, ο Φρίντμαν εμπνεύστηκε και έφτιαξε τις λεπτομέρειες του προγράμματος.

• Απόλυτη ελευθερία των εταιρειών. Να πωλούν τα προϊόντα τους παντού στον κόσμο. Οι κυβερνήσεις δεν πρέπει να προστατεύουν την εγχώρια παραγωγή.
• Δεν υπάρχουν «προστατευόμενα» εγχώρια προϊόντα. Κατάργηση των δασμών. Κατάργηση της κρατικής ρύθμισης των τιμών και απελευθέρωση τους.
• Η αγορά καθορίζει τις τιμές. Ακόμα και τις τιμές της εργασίας. Δηλαδή οι εταιρείες κρίνουν τί μισθούς θα δώσουν στους εργαζομένους. Επομένως κατάργηση του κατώτατου μισθού. Κατάργηση των συλλογικών συμβάσεων.
• Ενιαίος φορολογικός συντελεστής για όλους. Πλούσιους και φτωχούς.
• Ιδιωτικοποιήσεις. Στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, στα ταχυδρομεία, στα συνταξιοδοτικά ταμεία, στην παιδεία, στα εθνικά πάρκα, στους εθνικούς δρόμους. Πλήρης ιδιωτικοποίηση του εθνικού πλούτου. Υπέργειου, υπόγειου, υποθαλάσσιου κ.λπ.

«Για τον Φρίντμαν όλος αυτός ο κοινός πλούτος έπρεπε να μεταβεί σε ιδιωτικά χέρια για λόγους αρχής». (Σοκ και δέος/Ναόμι Κλάιν, σ. 86).

Αντί επιλόγου ένας επίλογος

Φαίνεται, λοιπόν, ότι ανεξάρτητα από το υποκείμενο που αναπτύσσει την προσαρμοστική ενέργεια, υπάρχουν καλές και κακές προσαρμογές και αντίστοιχα προσαρμοστικότητα. Αν θεωρήσουμε την κοινωνική δικαιοσύνη από τη σκοπιά της κατανομής των κινδύνων και αντιξοοτήτων, η καλή προσαρμοστικότητα κυμαίνεται από τις περιπτώσεις που δεν µμεταβιβάζονται κίνδυνοι και τρωτότητα σήμερα και στο μέλλον σε ευάλωτα υποκείμενα μέχρι τις περιπτώσεις όπου η προσαρμογή είναι επωφελής γι’ αυτά, το περιβάλλον και το ευρύτερο δημόσιο συμφέρον (λόγω μείωσης της έκθεσης και τρωτότητάς τους). Αντίθετα, κακή είναι η προσαρμοστικότητα που καθιστά πιο ευάλωτους τους ήδη τρωτούς, το περιβάλλον ή το ευρύτερο δημόσιο συμφέρον.

Από τη σκοπιά της τρέχουσας οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, η κακή προσαρμοστικότητα κυβερνητικών θεσμών μπορεί να σημαίνει απόσυρση του προστατευτικού δικτύου ασφαλείας από μία κοινωνική ομάδα (π.χ. άτομα µε ειδικές ανάγκες), όπως στην περίπτωση της συρρίκνωσης ή διάλυσης του προστατευτικού κράτους πρόνοιας, να σημαίνει την απόσυρση περιβαλλοντικών και χωροταξικών κανονισμών ή τη χαλάρωση προδιαγραφών συντήρησης και ασφάλειας υποδομών. Με αυτόν τον τρόπο η κακή εκδοχή της προσαρμοστικότητας µμπορεί να ενεργοποιήσει νέους ή να ενεργοποιήσει εκ νέου παλιούς κινδύνους.

Ορισμένες φορές οι απώλειες από την εκδήλωση αυτών των κινδύνων ξεπερνούν τα όρια που προκύπτουν από τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα για κάλυψη βασικών αναγκών (π.χ. απώλειες υγείας και νοσηρότητα, απώλεια στέγης, απώλεια της ασφάλειας στους χώρους κατοικίας και εργασίας, απώλεια πρόσβασης σε ασφαλή τροφή, σε υπηρεσίες περίθαλψης, φροντίδας ηλικιωμένων και άλλες βασικές παροχές). Από αυτή την οπτική γωνία, µε την υπόθεση δηλαδή ότι η προσαρμοστικότητα είναι ο βασικός μηχανισμός για την προώθηση ή υπονόμευση της κοινωνικής δικαιοσύνης, όπου η τελευταία νοείται ως ισότητα έναντι κινδύνων και αντιξοοτήτων, τότε η προσαρμοστικότητα ενσωματώνει ένα καθαρό κανονιστικό περιεχόμενο.

Αν οι απόψεις του Beck (1992) για την Κοινωνία του Κινδύνου επαληθευτούν όπως και η θέση του ότι ο κόσμος σήμερα και στο μέλλον θα πρέπει να διαχειριστεί περισσότερο την κατανομή των κινδύνων και αντιξοοτήτων και λιγότερο το µμοίρασμα του πλούτου και των ευκαιριών, τότε ο αυριανός κόσμος μπορεί να δίνει την εικόνα µιας αρένας ανταγωνισμού και διαπάλης για πόρους προσαρμοστικότητας.

*των Καλλιόπη Σαπουντζάκη και Μιράντα Δανδουλάκη από το σύγγραμμα τους με τίτλο: «Κίνδυνοι και καταστροφές».