Από τη ΝΟΡΑ ΡΑΛΛΗ

Με το «σκοτάδι» πρέπει να συμφιλιωνόμαστε, έτσι ξεπερνάμε τον φόβο και ανοίγουμε μια προοπτική για ενδεχόμενη αλλαγή

Η αντίθεση ανάμεσα στη ζωτική μας ενέργεια και τι τελικά μάς κρατάει πίσω, αυτή είναι μια διαλεκτική σύγκρουση ύπαρξης. Πάνω εκεί κρίνεται το παιχνίδι

Ας έρθουμε σε επαφή με το σκοτεινό και το ενδόμυχο και στη συνέχεια ας μιλήσουμε για το τι είναι σκοτεινό και τι είναι φωτεινό. Ας δούμε όλη αυτή την περιοχή και τελικά τι θα θρέψουμε. Έχουμε όλα τα ζώα του δάσους και αν προσποιηθώ ότι δεν έχω τον λύκο μέσα μου, τότε αυτός δυναμώνει και επιστρέφει δριμύτερος. Όταν ξέρω ότι είναι εκεί, τον ελέγχω καλύτερα

«Ζήσαμε βαδίζοντας στην άβυσσο

Και μέσα στην τυφλή καταστολή, κρατήσαμε την όρασή μας

Και συνεχίσαμε σαν να μην υπάρχει αύριο 

Κι από εκείνες τις μέρες, απόμεινα μονάχα εγώ  

Θα περιμένω τ’ αδέρφια μου ξανά 

Εκεί που όλοι οι δρόμοι συναντιούνται»

Αυτά τα λόγια ακούγονται στην παράσταση «Προμηθέας» που ανεβαίνει στο θέατρο Γκλόρια. Είναι, κατ’ εμάς, η καλύτερη παράσταση του Άρη Μπινιάρη, που μόνο καλές παραστάσεις κάνει. Σε δική του σκηνοθεσία συνεχίζεται και «Η άνοδος του Αρτούρο Ούι» του Μπέρτολτ Μπρεχτ (στο νέο Θέατρο ARK) με τεράστια επιτυχία και όχι τυχαία… Ωστόσο ο Μπρεχτ είναι Μπρεχτ. Θέλει κότσια να τον ανεβάσεις στο θέατρο και να το κάνεις καλά, αλλά ξέρεις ότι αν κάτι πάει λάθος θα φταις εσύ, όχι ο Μπέρτολντ.

Αλλά ο «Προμηθέας»… Εκεί πια αλλάζουν τα πράγματα. Γιατί ο Μπινιάρης δεν έκανε κάτι απλό: πήρε τον αρχαίο μύθο, πήρε και την τραγωδία του Αισχύλου, έγραψε κείμενο νέο, φέρνοντάς το στο σήμερα (κατορθώνοντας να κάνει διαχρονικό και το ίδιο το «σήμερα») και συνεργάστηκε με τον ράπερ Άγνωστο Χειμώνα (Γιώργος Σιατίτσας), ώστε το κείμενο να γίνει στίχοι. Ο Εμμανουήλ Ροβίθης έγραψε μία υπέροχη μουσική που θυμίζει πραγματική ηλεκτρική εκκένωση και επί σκηνής ο Μιχάλης Βαλάσογλου ερμηνεύει συγκλονιστικά έναν σύγχρονο όσο και αρχέγονο ιδεολόγο και επαναστάτη που οδηγείται στην ηλεκτρική καρέκλα, ενώ το σύστημα (θεσμοί, κράτος, οικογένεια) προσπαθεί να τον πείσει όχι μόνο να συνθηκολογήσει, αλλά και να μετανοήσει ώστε όταν πεθάνει (γιατί θα πεθάνει) ο ίδιος θα είναι «καθαρός» πια. Μαζί του επί σκηνής, η Βάσω Καβαλιεράτου και ο Αυγουστίνος Κουμουλός «μεταφράζουν» τη δυστοπία που έχουμε επιτρέψει ως πολίτες να συνυπάρχει γύρω και μέσα μας σε θεατρική πράξη.

Ο Άρης Μπινιάρης μελέτησε ταχτικές βασανισμού που χρησιμοποιούνται σε κρατούμενους στο Άμπου Γκράιμπ και στο Γκουαντάναμο, οι οποίες ονομάζονται «βελτιωμένες τεχνικές ανάκρισης» και άντλησε πληροφορίες και από τα ναζιστικά πειράματα και τις φυλετικές θεωρίες της εποχής. Για να είμαστε ειλικρινείς, κάθε λέξη του κειμένου, κάθε φράση, θα έπρεπε να μελετάται από μαθητές έως ακαδημαϊκούς. Και να τραγουδιέται στους δρόμους, όπως ακριβώς γίνονταν και στην αρχαία Ελλάδα, μετά από κάθε τραγωδία.

- Πρόκειται για μία «σκοτεινή» παράσταση; Τι σημαίνει για το σήμερα αυτό;

Σκοτεινή είναι η εποχή και όσα συμβαίνουν. Υπάρχουν τραύματα στην κοινωνία, τα οποία δεν τα έχουμε αντιμετωπίσει. Όσο δεν το βλέπουμε, για να μην αισθανθούμε άσχημα ίσως, τόσο κρύβουμε το πρόβλημα κάτω από το χαλί και αφαιρούμε τη δυνατότητα να προχωρήσουμε σε μια «διορθωτική εμπειρία», για να χρησιμοποιήσω έναν ψυχαναλυτικό όρο. Δεν μπορεί να μην έχεις επαφή ακόμα και με τη ματαίωση! Και αυτό χρειάζεται! Ωστόσο, το να συνδέεσαι και με τέτοια συναισθήματα, δεν σημαίνει ότι η ματιά σου είναι απαισιόδοξη ή μηδενιστική. Κοιτάς αυτό που δεν πέτυχε, αυτό που ματαιώθηκε, το αντιμετωπίζεις, βλέπεις τι συναισθήματα σου προκαλεί, διερωτάσαι γι’ αυτό, ώστε να πας παρακάτω.

- Αυτό που μας λες μπορεί να είναι προσωπική όσο και καλλιτεχνική αλλά και πολιτική στάση και πρακτική. Όσον αφορά τον χώρο σου, είναι δυνατόν ένας ενεργός καλλιτέχνης να είναι μηδενιστής; Τότε γιατί συνεχίζει να κάνει Τέχνη; Δεν αυτοαναιρείται;

Οτιδήποτε αναφέρεται σε δυστοπικές καταστάσεις, σε συναισθήματα οργής, θλίψης, πένθους, ματαίωσης, θεωρείται απαισιόδοξο. Δεν συμφωνώ με αυτή την άποψη. Αντίθετα θεωρώ ότι είναι υγιές, είναι θεραπευτικό. Γι’ αυτό ήθελα στον «Προμηθέα» να ενσωματώσω στίχους του ράπερ Άγνωστος Χειμώνας, τον οποίο ακούω πάρα πολλά χρόνια, τουλάχιστον δεκαπέντε, επειδή δείχνει την πληγή, το τραύμα, εκφράζει την οργή, τη θλίψη, την απόγνωση. Έχουμε ίδια ηλικία, βιώματα, έχουμε περπατήσει σε αντίστοιχες γειτονίες, είμαστε τα παιδιά, που, όπως λέω εγώ, μεγαλώσαμε, επιβιώσαμε κατά τύχη, κατά έναν τρόπο. Ξέρω πολύ καλά για τι πράγμα μιλάει στα τραγούδια του. Το αισθάνομαι, το καταλαβαίνω, ανατριχιάζω. Δεν είναι μουσική για διαφήμιση - είναι για προβληματισμό, για «συναισθήματα δυσάρεστα», όπως λέμε και να τα αποφύγουμε προσπαθούμε, κακώς για εμένα.

- Και ο «Ρωμαίος και Ιουλιέτα» κακό τέλος έχει, μαύρη σκοτεινιά - μήπως να τ’ αλλάξουμε κι αυτό;

Και ο Κάφκα, επίσης! Με το «σκοτάδι» πρέπει να συμφιλιωνόμαστε, έτσι ξεπερνάμε τον φόβο και ανοίγουμε μια προοπτική για ενδεχόμενη αλλαγή. Σίγουρα είναι πιο εύκολο σε ατομικό επίπεδο και δυσκολότερο σε συλλογικό - κοινωνικό επίπεδο.

- Για να πάμε στο ατομικό: Ο Προμηθέας τι είναι τελικά; Είναι ήρωας, προδότης που πρόδωσε την εμπιστοσύνη των θεών, βαθιά ανθρωπιστής ή είναι ένας ατομικιστής του «έτσι θέλω, έτσι κάνω»;

Η παράσταση φέρει ένα νέο κείμενο: Βασιζόμαστε στον «Προμηθέα Δεσμώτη» του Αισχύλου, αλλά αντλούμε από τον ευρύτερο μύθο του Προμηθέα. Δεν είναι προδότης. Πρόκειται για κάποιον που αντιτάσσεται σε ένα απολυταρχικό καθεστώς, με πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά: δογματισμό, φυλετισμό… Ένα καθεστώς όπου αγγίζει  ζητήματα σε σχέση με την ευγονική και την καθαρότητα της φυλής. Το καθεστώς αυτό χρησιμοποιεί κάποια πειράματα για να δει αν μπορεί να σε φέρει στη δική του τάξη και καταστέλλει οτιδήποτε αντιτάσσεται σε αυτές τις πρακτικές.

- Το έχουμε δει αυτό σε καθεστώτα όπως το χιτλερικό, βλέπω πολλές αντιστοιχίες με το σήμερα, αλλά προτιμώ να ρωτήσω εσένα. Αναφέρεσαι στο κείμενο του έργου στο «Πατρίς - Θρησκεία - Οικογένεια», υπό την έννοια πως οι λέξεις καταδεικνύουν κάθε πλευρά αυτών των τριών. Εκκινώντας από «Πατρίς», αναγνωρίζουμε τους θεσμούς και το πώς αντιμετωπίζουν τον άνθρωπο που κουβαλάει στη φυλακή ο ίδιος, τα ρούχα με τα οποία πρόκειται να πεθάνει στην ηλεκτρική καρέκλα.

Γίνεται μια εμφύτευση ενοχών. Υπάρχει η αντιστοίχιση των προσώπων του Αισχύλου, το Κράτος και η Βία με έναν εισαγγελέα και μία ψυχίατρο, πρόσωπα που βρίσκεις σε μια φυλακή. Αντίστοιχα με τον βράχο όπου δένεται ο Προμηθέας, εδώ είναι μια ηλεκτρική καρέκλα.

- Αυτό που περιγράφεις και ο τρόπος που το δείχνεις επί σκηνής, δεν διαφέρει (στην ουσία του) από μια γειτονιά: υπάρχει ο γείτονας που θα σε βρίσει και θα σε κατηγορήσει, αλλά και η γειτόνισσα που θα σε καλέσει να συζητήσετε το πρόβλημά σου, θα σε ακούσει, ίσως όχι πάντα με καλή πρόθεση βέβαια…

Έτσι ακριβώς. Στη γειτονιά, στην οικογένεια, στις σχέσεις αυτό ισχύει. Και όλο αυτό το σύνολο το διαπερνά σήμερα και το «Πατρίς - Θρησκεία - Οικογένεια» ξανά. Πολλές φορές, αυτό δεν έρχεται τυχαία, αλλά με έναν πολύ ύπουλο τρόπο, με μια ευγένεια, με κατανόηση, ώστε χωρίς να το καταλάβεις να ενδώσεις και να μπεις σε όλο αυτό, επειδή στην ουσία δεν μπορείς ν’ αντισταθείς σε κάτι τόσο προσεκτικά και στρατηγικά δομημένο. Για το κείμενο ανέτρεξα σε νέες ταχτικές βασανισμού που χρησιμοποιούνται σε κρατούμενους του Άμπου Γκράιμπ και στο Γκουαντάναμο, οι οποίες ονομάζονται «βελτιωμένες τεχνικές ανάκρισης». Έχω αντλήσει πληροφορίες από αυτά, καθώς και από τα ναζιστικά πειράματα, τις φυλετικές θεωρίες της εποχής και τα ενέθεσα στο έργο.

- Από καμπάνιες σύγχρονων πολιτικών κομμάτων; Άντλησες και από εκεί; Όταν μιλάνε για σταθερότητα, για ανθεκτικότητα;

Νομίζω πως όχι. Μάλλον ασυνείδητα δεν πήγα προς τα εκεί. Το έργο ανήκει στη σφαίρα του μετα-δραματικού θεάτρου, οπότε μπορούμε να «κουνήσουμε» λίγο τον μύθο. Προς το τέλος εμφανίζονται και ο γονείς του Προμηθέα, οι οποίοι φέρνουν ό,τι φέρνει ο Ωκεανός στον μύθο: έναν καιροσκοπισμό! Έχουν αμφισβητήσει και αυτοί παλαιότερα το καθεστώς, αλλά πλέον τα έχουν βρει μαζί του, έχουν συνθηκολογήσει. Αφενός γιατί υπάρχουν πολλά οφέλη, αφετέρου γιατί νιώθουν πως η μάχη έχει χαθεί. Απέναντι σε όλο αυτό το σύστημα, υπάρχει κάποιος. Ο ένας, που δεν είναι όμως μόνο ένας. Ο Προμηθέας στο έργο αναφέρεται στους συντρόφους του: δεν είναι μόνος του, έχει δει τους συντρόφους του σκοτωμένους ή στα κελιά της απομόνωσης, εμφανίζεται και μια συγκρατούμενή του κάποια στιγμή, κατ’ αντιστοιχία με την Ιώ στον μύθο, η οποία είναι εμφανώς βασανισμένη.  Ο άνθρωπος αυτός γνωρίζει ότι οι επιλογές του έχουν ένα κόστος και δεν είναι διατεθειμένος να συνθηκολογήσει σε κάτι που του προτείνουν ως λύτρωση. Αντιστοίχως, ακολουθώντας το κείμενο του Αισχύλου, που τελειώνει με την πτώση στα Τάρταρα, σε μας αυτή είναι η ενεργοποίηση της ηλεκτρικής καρέκλας. Δεν έχουμε αίσιο τέλος στο έργο δηλαδή. Αναδεικνύεται το θέμα της απομόνωσης και της φυλάκισης όχι μόνο σε μεταφορικό και υπαρξιακό επίπεδο αλλά και σε ρεαλιστικό. Αντλήθηκαν στοιχεία από κανονικές συνθήκες κράτησης, όπως σου είπα. Με όλα αυτά, και με το φινάλε, επιδιώκουμε να αναδειχθεί τι σημαίνει να είναι κάποιος σταθερά απέναντι στα όσα δεν πρεσβεύει, ακόμη κι αν αυτό είναι ο θάνατος.

- Από κοντά με το «Πατρίς» και η «Οικογένεια»…

Συνηθίζουμε να λέμε «το κράτος δολοφονεί». Η Οικογένεια τι κάνει; Στην παράσταση είναι ο γονείς του που ενεργοποιούν την ηλεκτρική καρέκλα.

- Μπορούμε να μιλήσουμε για συγκεκριμένες περιπτώσεις γονιών που είναι γυναικοκτόνοι, βιαστές, παιδοβιαστές. Και πράγματι, οι γονείς του Προμηθέα αυτό κάνουν: ολοκληρώνουν το έργο των βασανιστών του. Ωστόσο, δεν είναι απέλπιδο το έργο…

Είναι σημαντικό να υπάρχει ελπίδα στο έργο. Παρουσιάζεται η δυστοπική κατάσταση που πράγματι υπάρχει, και αν αυτό προκαλέσει θλίψη ή οργή, είναι πράγματι ζητούμενο για μένα. Πρόκειται για μία προσωπική παράσταση και γι’ αυτό «μιλάω» με αλήθεια στο έργο, δίχως να θέλω να εξοστρακίσω τα αληθινά συναισθήματα που μας περιβάλλουν. Γι’ αυτό και επέλεξα να ζητήσω από έναν μουσικό που θαύμαζα τη δουλειά του να συνεργαστούμε.

Η πρώτη μου επαφή με τη μουσική ήταν με την πανκ σκηνή όταν ήμουν πιτσιρικάς, στη συνέχεια το ραπ, μουσικές που δεν απλά για «χαλί». Λόγω του πατέρα μου που είναι ηθοποιός μεγάλωσα στον χώρο του θεάτρου, αλλά ήταν η μουσική η οποία με καθόρισε, με δόμησε συναισθηματικά, πολιτικά, κοινωνικά. Υπάρχει μια αίσθηση ότι στις γιορτές (σ.σ. Χριστούγεννα κ.λπ.), καλύτερα θα είναι να δούμε/κάνουμε κάτι πιο «ελαφρύ», να γελάσουμε. Εγώ πάλι, επέλεξα κάτι αληθινό όσο και προσωπικό.

- Πράγματι, κάθε λέξη του κειμένου είναι απολύτως αληθινή…

Η προεργασία πήρε πολύ καιρό. Ωστόσο με απασχολούσε το θέμα ήδη από το πρώτο ανέβασμα του «Προμηθέα» που είχα κάνει, γι’ αυτό και στη συνέχεια η συγγραφή πήγε γρήγορα. Αναρωτιόμουν από τότε τι κάνουμε με όλα τα μυθολογικά στοιχεία που ακούγονται, πόσο τα γνωρίζει ο σημερινός θεατής, πόσο κοντινά ή μακρινά τού ακούγονται. Γι’ αυτό και ενέκυψε η ανάγκη για έναν άμεσο λόγο, χωρίς να υποστηρίζω ότι ο ρόλος του Αισχύλου δεν είναι επίσης άμεσος. Αλλά ήθελα κάτι πιο σύγχρονο, σε σχέση με τον αστικό πολιτισμό. Εξ ου και οι στίχοι του Άγνωστου Χειμώνα, που είναι σύγχρονη ραπ. Η μουσική είναι του Μάνου (Εμμανουήλ) Ροβίθη.

- Ως Προμηθέα, βλέπουμε τον Μιχάλη Βαλάσογλου. Βλέπουμε ένα νέο, εύρωστο κορμί και ταυτόχρονα έναν γέρο με μακριά άσπρα μαλλιά. Γιατί την ήθελες την αντίθεση αυτή; Εισέπραξα την έννοια της διαχρονικότητας: ή είμαστε αέναα ζωντανοί, ή είμαστε αέναα νεκροί, ή και τα δύο;

Δεν είναι καθόλου τυχαίο αυτό που διαπίστωσες: είναι αυτό ακριβώς που θέλαμε να βγάλει η παράσταση. Αυτή την αντίθεση θέλαμε. Πρόκειται για ένα μυθικό, αρχέγονο στοιχείο, που έρχεται από πολύ παλιά, αλλά είναι σημερινό. Και φυσικά, η αντίθεση ανάμεσα στη ζωτική μας ενέργεια και τι τελικά μάς κρατάει πίσω, αυτή είναι μια διαλεκτική σύγκρουση ύπαρξης. Πάνω εκεί κρίνεται το παιχνίδι.

- Αναφέρει σε κάποιο σημείο ο ήρωας: «Εγώ είμαι ο ελαττωματικός». Γιατί αυτοί είναι οι «κανονικοί» και αυτός ο «ελαττωματικός». Το λέει ειρωνικά, αλλά στην κοινωνία το βλέπουμε στην κυριολεξία του. Τον άλλον τον έπνιξαν, σπρώχνοντάς τον από τον καταπέλτη του καραβιού, γιατί ήταν «ελαττωματικός» και μπορούσαν.

Πολύς κόσμος έχει στιγματιστεί ως «μαύρο πρόβατο». Στο συγκεκριμένο περιστατικό έχουμε στυγνή δολοφονία. Με τον συγκεκριμένο στίχο που αναφέρεις, αρχίζουν και παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά του καθεστώτος που θέλει τους ανθρώπους καθαρούς, μη ελαττωματικούς, άριστους, αμόλυντους, εκλεκτούς, με πίστη στην καθαρότητα του αίματος της φυλής.

- Πόσο έχουν εσωτερικευθεί όλα τα παραπάνω μέσα μας;

Καταρχάς, ενοχοποιούμε την ανίχνευση των πιο σκοτεινών πτυχών που έχουμε ως άνθρωποι. Αυτό το είχα ανοίξει ως θέμα και με την παράσταση «Το θείο τραγί» του Σκαρίμπα, όπου έχουμε ένα ζευγάρι που έχει τα πάντα, ζει μέσα στην ευμάρεια, που όμως δεν γονιμοποιεί. Εκεί έρχεται ο αντιήρωας, ο Γιάννης, που γονιμοποιεί τη ζωή με ποιον τρόπο: ενεργοποιεί όλα τα συναισθήματα που αυτοί αρνούνται, τους κάνει να ζηλεύουν, να φθονούν, να θυμώνουν, τους κάνει να ζουν δηλαδή! Εμείς δεν μπαίνουμε ως κοινωνία καν στον κόπο να ανιχνεύσουμε το τι νιώθουμε! Ας δούμε τα πρότυπα των τηλεοπτικών σειρών: όλο αυτό το πολύχρωμο «ευ ζην» με μια χριστιανίζουσα απόχρωση σε όλα αυτά… Ας έρθουμε σε επαφή με το σκοτεινό και το ενδόμυχο και στη συνέχεια ας μιλήσουμε για το τι είναι σκοτεινό και τι είναι φωτεινό. Ας δούμε όλη αυτή την περιοχή και τελικά τι θα θρέψουμε. Έχουμε όλα τα ζώα του δάσους και αν προσποιηθώ ότι δεν έχω τον λύκο μέσα μου, τότε αυτός δυναμώνει και επιστρέφει δριμύτερος. Όταν ξέρω ότι είναι εκεί, τον ελέγχω καλύτερα.

- Υπάρχει βέβαια και η ανυπακοή… Ωστόσο, μήπως απλώς χρειάζεται να συνωμοτήσει το Σύμπαν; Πού να τρέχουμε να γινόμαστε «ανυπάκουοι» τώρα…

Δεν πιστεύω τα περί του Σύμπαντος που συνωμοτεί. Έχουμε μια ζωή, την παρούσα, δεν υπάρχει κάτι μετά θάνατον. Υπάρχει προσωπική βούληση, συλλογική βούληση, υπάρχει πολιτική ευθύνη. Ακόμα και η προσευχή, αν θες, δεν είναι κάτι γενικό και αόριστο. Προσευχή σημαίνει ότι δεν κάθομαι και περιμένω, σημαίνει ότι δρω. Το να είσαι αυτό που ονομάζουν «ελαττωματικός», ποιος το καθορίζει; Για μένα εκεί βρίσκεται η ομορφιά: στο μη κανονικό, στο πέραν της κοινωνικής κατασκευής! Κάτι υπάρχει εκεί, ειδικά από τους καλλιτέχνες. Εκεί πρέπει να ανιχνεύσουμε το εμείς μας, γιατί διανοίγεται μια προοπτική εξέλιξη σε αυτή τη συμφιλίωση.

- Άρα, η παράσταση κάπου μας ξεβολεύει;

Αυτό δεν θα το πω εγώ, ας το κρίνουν οι θεατές. Θα πω όμως πως είμαι εγώ ο ίδιος που ξεβολεύομαι με αυτή την παράσταση. Και το θέλω πολύ αυτό!

Πορτρέτα του Άρη Μπινιάρη: Σοφιανός Σαντατσόγλου

Φωτογραφίες από την παράσταση: Μαρίζα Καψαμπέλη

INFO

Η παράσταση «Προμηθέας» παίζεται στο θέατρο Γκλόρια (Ιπποκράτους 7, τηλ. 2103600832), κάθε Δευτ., Τρ. στις 21.00.

Εισιτήρια στο ταμείο του θεάτρου και εδώ

Παίζουν: Μιχάλης Βαλάσογλου (Προμηθέας), Βάσω Καβαλιεράτου (Ψυχίατρος, Μητέρα), Αυγουστίνος Κούμουλος (Εισαγγελέας, Πατέρας), Μαρία Μαντά (Κρατούμενη)

Σύλληψη-Κείμενο-Σκηνοθεσία: Άρης Μπινιάρης 

Συνεργασία στη δραματουργία: Έλενα Τριανταφυλλοπούλου

Μουσική σύνθεση, Ηχητικός σχεδιασμός: Εμμανουήλ Ροβίθης

Σκηνικά-Κοστούμια: Πάρις Μέξης

Φωτισμοί: Αλέκος Αναστασίου

Στίχοι: Άγνωστος Χειμώνας

Σχεδιασμός- κατασκευή μασκών: Μάρθα Φωκά

Επιμέλεια κίνησης: Εύη Οικονόμου

ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ | ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ ΑΡΗΣ ΜΠΙΝΙΑΡΗΣ