ΓΡΑΦΕΙ Ο ΔΕΔΕΣ ΛΙΩΝΗΣ*

Σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε ως τώρα, έχει επέλθει συμφωνία μεταξύ του ελληνικού υπουργείου και των αρχών της Σικελίας για τον δανεισμό του θραύσματος Fagan (τμήμα από το δεξί πόδι της θεάς Αρτέμιδος από τον λίθο VI της ανατολικής ζωφόρου του Παρθενώνα) για καταρχήν 4 έτη με δυνατότητα ανανέωσης γι’ άλλα 4 και πιθανώς την επ’ αόριστο έκθεσή του στο μουσείο Ακρόπολης, Το συγκεκριμένο θραύσμα έχει πάρει το όνομά του από τον Άγγλο ευγενή πρόξενο της Αγγλίας Fagan το οποίο μετά τον θάνατό του πούλησε η χήρα του στο πανεπιστήμιο του Παλέρμο το 1816.

Επειδή τα πράγματα έχουν την δική τους συνέχεια, αξίζει να δούμε το πολύ πρόσφατο παρελθόν.

Το ίδιο θραύσμα είχε εκτεθεί στην χώρα το 2008 με αφορμή την επίσκεψη του τότε προέδρου της Ιταλικής δημοκρατίας Giorgio Napolitano, ο δε τότε πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, Κάρολος Παπούλιας είχε εκφράσει την ευχή η επιστροφή του θραύσματος να αποτελέσει το πρώτο βήμα για να θεραπευτεί η πληγή που έχει προκαλέσει στο μνημείο η αρπαγή των γλυπτών από τον λόρδο Έλγιν. Ακόμα και η επιλογή της φράσης από έναν έμπειρο πολιτικό άνδρα, όπως ο μακαρίτης Κ. Παπούλιας, δείχνει την διαφορά μεταξύ του 2008 και της επικίνδυνης αμετροέπειας που διακρίνει την ελληνική πολιτική περί του θέματος σήμερα, που εργαλειοποεί για άλλη μια φορά αρχαιότητες  για να ικανοποιηθούν οι αδυσώπητες ανάγκες της επικοινωνίας για ακόμα μια «επιτυχία».

Στον δημόσιο λόγο και με βάση σχετικό δελτίο τύπου του ΥΠΠΟΑ γίνεται λόγος για απόδοση του θραύσματος Fagan στο ΝΜΑ «ως μακροχρόνια κατάθεση ('deposito') με προοπτική να παραμείνει σε μόνιμη βάση ('sine die')». 

Ας δούμε λοιπόν τι σημαίνει η συγκεκριμένη ορολογία.

Με βάση την συμφωνία που έχει υπογραφεί το συγκεκριμένο θραύσμα θα εκτεθεί στην Ελλάδα για τέσσερα χρόνια, με δυνατότητα άπαξ, παραμονής για άλλα τέσσερα έτη και μετά την λήξη της οκταετίας εκφράζεται η ευχή για την επ αόριστο παραμονή του στην χώρα.

Αντίστοιχα και για το ίδιο χρονικό διάστημα θα εκτεθούν στο μουσείο του Παλέρμο δύο τεχνουργήματα από τις συλλογές του ΝΜΑ ένα ακέφαλο αγαλμάτιο Αθηνάς και ένας γεωμετρικός αμφορέας του 8^ου αι. π.Χ.

Έχουμε λοιπόν την πρώτη ειδοποιό διαφορά: δεν πρόκειται για μόνιμη κατάθεση στο πλαίσιο μιας έκθεσης αλλά αμοιβαία το μουσείο Ακρόπολης και το αρχαιολογικό μουσείο Antonino Salinas προχωρούν σε ανταλλαγή τεχνημάτων από τις συλλογές τους για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα.

Γιατί για τέσσερα χρόνια και κατόπιν άλλα τέσσερα; Η απάντηση είναι απλή.

Στην Ιταλία απαγορεύεται ο μακροχρόνιος δανεισμός από τον νόμο.

Τι έχουμε στην Ελλάδα; Μέχρι να αναλάβει η κυβέρνηση Μητσοτάκη ίσχυε κάτι παρόμοιο, δηλαδή επιτρεπόταν στο πλαίσιο πολιτιστικών ανταλλαγών για πέντε + πέντε έτη (άπαξ) ο δανεισμός στο εξωτερικό στο πλαίσιο πολιτιστικών ανταλλαγών αρχαίων έργων τέχνης από τα ελληνικά μουσεία.

Τι έκανε η κυβέρνηση Μητσοτάκη και η αρμόδια υπουργός πολιτισμού Λίνα Μενδώνη; Πολύ πρόσφατα με νόμο επεξέτεινε το χρονικό διάστημα για 25 + 25 έτη. Η αρχική πρόβλεψη ήταν για 50 + 50, μετά την γενική κατακραυγή περιόρισε το χρονικό διάστημα από τα εκατό στα πενήντα χρόνια. Οι υπεύθυνοι του Antonino Salinas βέβαια δεν μπήκαν στην διαδικασία για 25 + 25, συμφώνησαν με βάση το ιταλικό Δίκαιο και όχι το ελληνικό για καταρχήν 4 + 4.

Τι μας λέει εμμονικά για το θέμα των γλυπτών ο πρωθυπουργός της χώρας; Θυμίζω, ότι ήδη από τον Σεπτέμβρη του 2021 σε συνέντευξή του στον Observer είχε μιλήσει για δανεισμό των γλυπτών του Παρθενώνα: «Ως μια πρώτη κίνηση, να σταλούν τα Γλυπτά του Παρθενώνα στην Αθήνα, ως δάνειο για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Από την πλευρά μας θα στείλουμε πολύ σημαντικά αντικείμενα, τα οποία δεν έχουν βγει ποτέ από τη χώρα μας, για να εκτεθούν στο Βρετανικό Μουσείο».

Αναγνώρισε, σε απλά ελληνικά, δικαιώματα ιδιοκτησίας από το Βρετανικό Μουσείο επί των γλυπτών, καθώς κανείς δανείζει κάτι, παρά μόνο, αν είναι ο νόμιμος ιδιοκτήτης του.

Η σύγχυση είναι προφανής καθώς άλλο πράγμα είναι οι πολιτιστικές ανταλλαγές (όπως για παράδειγμα η επιστροφή του θραύσματος Fagan) και άλλο ο δανεισμός από το Βρετανικό Μουσείο με αντάλλαγμα «...πολύ σημαντικά αντικείμενα, τα οποία δεν έχουν βγει ποτέ από τη χώρα μας, για να εκτεθούν στο Βρετανικό Μουσείο». Ελπίζω ότι ο κ. Μητσοτάκης δεν εννοούσε τα αμετακίνητα που εκτίθενται σε ελληνικά μουσεία.

Σήμερα αιφνιδιάζει, πάλι με αφορμή τον αμοιβαίο δανεισμό μεταξύ των δύο μουσείων, μιλώντας στην Daily Telegraph για δημιουργία “momentum” για την επιστροφή των γλυπτών. Αλλά με ποιους όρους; Της επιστροφής των γλυπτών και της παραδοχής εκ μέρους του Βρετανικού Μουσείου, ότι δεν είναι ο νόμιμος ιδιοκτήτης τους, ή μέσω του αμοιβαίου δανεισμού άρα και της παραδοχής ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων, ανατρέποντας το σύνολο της επιχειρηματολογίας που αναπτύσσει η χώρα επί σχεδόν 40 χρόνια σε διεθνείς οργανισμούς, διεθνή forα κλπ.;

Εντύπωση πάντως προκαλεί η σκοπούμενη (;) άγνοια του πρωθυπουργού συνολικά για το ζήτημα. Από το ΝΜΑ δήλωσε πως «Πρόκειται για πολύ σημαντικό βήμα διότι μιλάμε για το πρώτο θραύσμα που επιστρέφεται από μουσείο του εξωτερικού στο Μουσείο της Ακρόπολης, μέσω μιας αμοιβαία αποδεκτής διευθέτησης».

Δυστυχώς για τον ίδιο και την κυβέρνηση δεν είναι το πρώτο θραύσμα που επιστρέφει στην χώρα. Στο παρελθόν είχαμε τουλάχιστον τρεις περιπτώσεις: από το πανεπιστήμιο της Χαιδελβέργης, χωρίς αντιδανεισμό μάλιστα, από το Μεσογειακό Μουσείο της Στοκχόλμης, και από την Σουηδική Επιτροπή για την επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα.

Τελικά οφείλει η κυβέρνηση να απαντήσει ξεκάθαρα. Στο πλαίσιο ενός παράδοξου και ιδιότυπου «αναθεωρητισμού» για το θέμα αλλάζει η επί σχεδόν 40 έτη πάγια ελληνική θέση από τότε που η Μελίνα Μερκούρη έθεσε το ζήτημα της επιστροφής των γλυπτών, που συμποσούται στο εξής, ότι η Ελλάδα δεν πρόκειται ποτέ να αναγνωρίσει στο Βρετανικό μουσείο ιδιοκτησία, κυριότητα και νομή επί των γλυπτών, ενώ το Βρετανικό μουσείο θεωρεί, ότι απαραίτητη προϋπόθεση για κάθε συζήτηση είναι η αναγνώριση της νόμιμης κυριότητάς του επί των γλυπτών;

Το ζήτημα των παρθενώνειων γλυπτών είναι πολιτιστικό, νομικό, πολιτικό. Θα πρέπει για τέτοια μείζονος σημασίας θέματα να υπάρχει, όπως στο παρελθόν ένα minimum συνεννόησης των πολιτικών δυνάμεων. Δεν προσφέρεται για επικοινωνιακά show, ακριβώς γιατί έχει εθνική διάσταση και ξεπερνάει κατά πολύ τον χρονικό ορίζοντα μιας κυβέρνησης (αυτό έχει δείξει η εμπειρία).

Είναι ανάγκη στον δημόσιο διάλογο να επανέλθουν οι πάγιες ελληνικές θέσεις για το ζήτημα, ώστε να επανέλθει η πραγματική του διάσταση για να μην χαθεί και το τελευταίο λογικό επιχείρημα και συνεχίσει να αδυνατίζει η θέση της χώρας για το αίτημα της επιστροφής.

* Ο Δέδες Λιώνης, είναι αρχαιολόγος, πρόεδρος του Ενιαίου Συλλόγου Υπαλλήλων Υπουργείου Πολιτισμού, Αττικής, Στερεάς και Νήσων και μέλος του ΓΣ της ΑΔΕΔΥ