Διαβάζοντας το βιβλίο μού ήρθαν δύο πράγματα στο μυαλό: από τη μία οι προβληματισμοί που σου προκαλούν οι σκέψεις αυτές διαβάζοντάς τες διαδοχικά είναι κάτι εποικοδομητικό, από την άποψη ότι λαμβάνεις μια «επίθεση» συλλογισμών πάνω σε κάτι που ίσως να μην «βασάνισες» αρκετά μέσα σου. Από την άλλη, όμως, νομίζω πως είναι μια λάθος στιγμή να βομβαρδιστεί κανείς ξανά με το αφήγημα περί «ατομικής ευθύνης» (και μάλιστα όχι σε κάποια δοκιμιακή μορφή, που επιτρέπει την επιχειρηματολογία, αλλά με έναν τρόπο κατηγορηματικό κι απερίφραστο), το οποίο κοντεύει να λάβει διαστάσεις προσβολής. Όποιος, βέβαια, θεωρεί πως αυτό μπορεί να επιδράσει θετικά προς τον ίδιο, ας κοπιάσει. Παραθέτω ενδεικτικά κάποιες σκέψεις του συγγραφέα:

Σκέψη 17: Όταν, λοιπόν, «αγανακτούμε» μαθαίνοντας για τον πολιτικό που έκλεψε χρήματα από το κράτος, που χρησιμοποίησε τη θέση του για να πλουτίσει, που διόρισε κόσμο από την εκλογική του περιφέρεια και το οικογενειακό του περιβάλλον, πρέπει να σκεφτούμε ότι με τη συμπεριφορά του επαναλαμβάνει – σε μεγάλη κλίμακα – τη συμπεριφορά κείνων που τον εξέλεξαν.

Σκέψη 27: Στη χώρα μας υπερισχύει το ατομικό έναντι του συλλογικού, το ιδιωτικό έναντι του δημοσίου και η εφαρμογή των νόμων έχει καταντήσει προαιρετική.

Σκέψη 66: Μία δημοκρατία για να λειτουργήσει σωστά, στηρίζεται στην εφαρμογή των νόμων. Εάν οι νόμοι δεν εφαρμόζονται, δηλαδή, οι πολίτες παρανομούν, τότε υπάρχει γενικευμένη ανομία, δηλαδή, απουσία κοινωνικής ειρήνης – άλλως: οι πολλές παρανομίες οδηγούν στην ανομία.

Σκέψη 137: Για να μπορέσει ένας λαός να αυτοκυβερνηθεί, πρέπει ν’ αποτελείται από υπεύθυνους πολίτες.

Σε άλλο σημείο του βιβλίου ο συγγραφέας καταγράφει σχεδόν αποφθεγματικά πως αυτό έναντι του οποίου οφείλουμε να επαναστατήσουμε σήμερα είναι ο «κακός εαυτός μας», συντηρώντας έτσι την άποψη που κουνά το δάχτυλο στους πολίτες.

Αλήθεια, ποιος κακός εαυτός μας; Σε μια εποχή που οι αντοχές μας, σωματικές και ψυχικές, δοκιμάζονται καθημερινά, το περιεχόμενο του βιβλίου αυτού τείνει να προκαλέσει αισθήματα αυτοενοχοποίησης στον αναγνώστη.

Το μόνο σίγουρο είναι πως η ατομική ευθύνη δεν διδάσκεται μέσα από ένα βιβλίο 70 σελίδων. Δεν εμπνέεται μέσα από νομοσχέδια-τέρατα, καταστολή κι εκφοβισμό. Δεν επιβάλλεται με την πλύση εγκεφάλου και τον εξαναγκασμό, όσα εκατομμύρια κι αν “επενδυθούν” σε ΜΜΕ.

Νομίζω πως η συνεχής επίκληση της «ατομικής ευθύνης» αποτελεί κάτι το παρωχημένο πια, καθώς όσο περισσότερο μας βαραίνουν οι ευθύνες και τα ηθικά διλήμματα, τόσο περισσότερο θα διαιωνίζεται αυτή η νοσηρή κατάσταση, αφού ως άνθρωποι είμαστε εκ φύσεως πλάσματα που σφάλλουν καθημερινά.

Ακόμα κι ο καλά οργανωμένος εγκέφαλος, όση αυτοκυριαρχία κι αν κατέχει, όσο κι αν δαμάζει τα συναισθήματά του, μπορεί ανά πάσα στιγμή να βρεθεί εκτός ελέγχου.

Συγγνώμη, αλλά δεν μας πείθει πλέον το παραμύθι της «ατομικής ευθύνης».

Σήμερα δεν αποτελεί πλέον τόσο δημοκρατική επίκληση, όσο κυρίως δόλια πρόθεση και φθηνό εκβιασμό.

Μπροστά στην άκαμπτη σκέψη ενός νομικού θα προτιμήσω να υιοθετήσω την άποψη του λογοτέχνη Χρόνη Μίσσιου, ο οποίος πιστεύει πως «όπως η επανάσταση δεν είναι μια πολιτική πράξη αλλά μια βαθιά κοινωνική παιδεία, μια πολύχρωμη ερωτική επικοινωνία με τους ανθρώπους, τη φύση και τα πράγματα, έτσι και ο επαναστάτης δεν μπορεί να είναι ένας πολιτικός άνθρωπος, αλλά ένας άνθρωπος ερωτευμένος».

Φωτογραφίες: Χρήστος Κωτσίνης