Της Κυριακής Μπεϊόγλου

Κάθε κεφάλαιο περιέχει και μια «δεκατριλογία», γράφει ο Κ.Κουτσουρέλης και όπως «εξομολογείται» πρόθεση του είναι να προκαλέσουν, να σκανδαλίσουν: «Αν ήταν να περιγράψω τον κρίκο που τις συνέχει, θα έλεγα ότι είναι η πολεμική αιχμή. Βάλλουν κατά συναισθηματικών στερεοτύπων και οκνηρών κοινών τόπων, θέλουν να σκορπίσουν την παχύρρευστη εκείνη ομίχλη που κρύβει απ´ τα μάτια μας τα μέσα, τους σκοπούς και τα κίνητρα της γραφής και της τέχνης». Φαντάζομαι πως γι’ αυτό διάλεξε και ως πρώτο αφορισμό του βιβλίου το «βιβλία και πόρνες τα παίρνει κανείς στο κρεβάτι».

Ποιος είναι όμως ο Βάλτερ Μπένγιαμιν;

Ο εβραϊκής καταγωγής Βάλτερ Μπένγιαμιν γεννήθηκε στις 15 Ιουλίου 1892 στο Βερολίνο και αυτοκτόνησε στις 26 Σεπτεμβρίου 1940 στα ισπανικά σύνορα, για να μην πέσει στα χέρια της Γκεστάπο.
Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές του 20ου αιώνα. Τα κυριότερα έργα του είναι: «Οι εκλεκτικές συγγένειες του Γκαίτε», «Προέλευση της γερμανικής τραγωδίας» - «Το έργο τέχνης στην εποχή της τεχνικής αναπαραγωγιμότητάς του», «Μονόδρομος», «Η παιδική ηλικία του Βερολίνου γύρω στα 1900», και διάφορα δοκίμια που ανήκουν στην ημιτελή και αποσπασματική εργασία του «Παρίσι, η πρωτεύουσα του 19ου αιώνα».

Αυτό είναι ένα επίσημο βιογραφικό. Διότι, πέρα από ότι λένε οι τίτλοι και η βιβλιογραφία του ο Μπένγιαμιν ήταν μια ιδιοφυΐα που επιθυμούσε βαθύτατα να ανατρέψει την «κατεστημένη» φιλοσοφική σκέψη. Η τόλμη του πνεύματος του σοκάρει ακόμα τους συμβατικούς αναγνώστες. Το 1967 ο Αντόρνο έγραφε γι αυτόν: «συνελάμβανε το ουσιαστικό τη στιγμή που ολόκληρα τείχη γεγονότων σφράγιζαν μέσα τους απατηλές ουσίες». Και η Χάνα Άρεντ, με την οποία έγιναν στενοί φίλοι, έλεγε πως: "Η καλλιέργειά του ήταν τεράστια, αλλά δεν ήταν ο συνηθισμένος λόγιος».

Πράγματι το έργο του μετά τον θάνατο του αποδείχθηκε πρωτοπόρο ως προς κομβικά πεδία της σύγχρονης φιλοσοφικής, επιστημονικής και κοινωνικής σκέψης, όπως η ιστοριογραφία, η φιλοσοφία της γλώσσας, η λογοτεχνική θεωρία, η μεταφρασεολογία, οι πολιτισμικές σπουδές, η αστική γεωγραφία, η μαζική κουλτούρα και επικοινωνία, οι τεχνολογίες του οπτικού πολιτισμού.

Τον σκεφτόμαι αρκετά μέσα σε αυτή την περίοδο του εγκλεισμού που η Τέχνη φαίνεται να δοκιμάζεται. Το ζήτημα της τέχνης παράλληλα και σε σχέση με άλλα κρίσιμα θέματα, όπως οι νέες τεχνολογίες αναπαράστασης, το αστικό περιβάλλον, η πολιτική και η ιστορία, επανέρχονται και μετεξελίσσονται στα κείμενα του.
Διαλέγω κάποιους αφορισμούς του από το «Δεκατρείς θεωρίες κατά των σνομπ»
του Νο 13:

•Πάνω στο καλλιτέχνημα μαθαίνουν οι καλλιτέχνες την τέχνη τους. Εμπρός στα ντοκουμέντα εκπαιδεύεται το κοινό.

•Σε κάθε νέα ματιά το καλλιτέχνημα ανυψώνεται. Το ντοκουμέντο συγκινεί μόνο διά της εκπλήξεως.

•Ο καλλιτέχνης εκστρατεύει για ν’ αλώσει το περιεχόμενο. Ο πρωτόγονος ταμπουρώνεται πίσω από το υλικό.

Στο επίμετρο του ο Κώστας Κουτσουρέλης επισημαίνει πόσο επίκαιρη είναι η σκέψη του μεγάλου Γερμανού στοχαστή: «Τα καλά ποιήματα, λέει ο Πάουντ, είναι ειδήσεις που παραμένουν πάντοτε ειδήσεις. Για την αποφθεγματογραφία του Γερμανοεβραίου μπορεί να πει κανείς το ίδιο. Οι αφορισμοί του είναι κεντριά που κοντά έναν αιώνα τώρα δεν έχασαν το φαρμάκι τους. Απόδειξη ότι παραμένουν ασύμβατοι με τα κλισέ, με τις βολικές βεβαιότητες της εποχής μας-ή όποιας άλλης. Σαν τα Αξιώματα του Λα Ροσφουκώ, τη Βίβλο της αφοριστικής των Νέων Χρόνων, οι βραχογραφίες του είναι εξίσου από το υλικό της άπωσης και της έλξης, της αποστροφής και της γοητείας». Δεν έχω παρά να συμφωνήσω. Θυμάμαι ένα ποίημα που είχε γράψει ο Μπρέχτ. Ίσως η καλύτερη προσωπογραφία που γράφτηκε γι’ αυτόν.

Για την αυτοκτονία του πρόσφυγα Β. Μπ.

Μαθαίνω ότι στον εαυτό σου ενάντια σήκωσες το χέρι

Το φονιά προλαβαίνοντας.

Οχτώ χρόνια εξόριστος, παρακολουθώντας την άνοδο του εχτρού

Τελικά μπροστά σ’ ένα σύνορο αδιάβατο σπρωγμένος

Διάβηκες, όπως λένε, ένα διαβατό.

Αυτοκρατορίες καταρρέουν. Οι αρχισυμμορίτες

Κόβουνε βόλτες σαν πολιτικοί. Τους λαούς

Δεν μπορεί πια κανείς να ξεδιακρίνει κάτω απ’ όλους τούτους τους εξοπλισμούς.

Έτσι μες στο σκοτάδι βρίσκεται το μέλλον, κι οι δυνάμεις του καλού

Είναι αδύνατες. Όλα τούτα τα είδες καθαρά

Την ώρα που το κορμί κατάστρεφες που θα μπορούσανε να βασανίσουν.

1941, Μπέρτολ Μπρεχτ

Με αυτούς τους στίχους αποχαιρέτησε τον αγαπημένο φίλο του, τον «πρόσφυγα» Βάλτερ Μπένγιαμιν, τον «αντιφατικό που ήξερε πολλά κι έψαχνε το καινούργιο».

Μπρέχτ και Μπένγιαμιν παίζουν σκάκι